Việc sửa đổi Hiến pháp năm 2013 không làm mất đi quyền chất vấn, kiến nghị của đại biểu HĐND tỉnh

Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn phát biểu khai mạc Kỳ họp thứ Chín, Quốc hội Khóa XV.

Theo Điều 115 Hiến pháp năm 2013, đại biểu HĐND cấp tỉnh có quyền chất vấn Chủ tịch và các thành viên của UBND cấp tỉnh; đồng thời có quyền chất vấn Chánh án Tòa án nhân dân (TAND) và Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân (VKSND) cấp tỉnh. Đại biểu HĐND cấp tỉnh cũng có quyền kiến nghị với các cơ quan nhà nước có thẩm quyền về những vấn đề thuộc trách nhiệm của họ. Quy định này nhằm đảm bảo cơ chế phối hợp và giám sát lẫn nhau giữa các cơ quan nhà nước ở địa phương, tạo điều kiện cho đại biểu HĐND giám sát hiệu quả và thúc đẩy tính minh bạch, trách nhiệm giải trình của chính quyền địa phương. Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2020 và 2025) quy định HĐND tỉnh có quyền chất vấn Chủ tịch, Phó Chủ tịch UBND tỉnh, Giám đốc Sở, Thủ trưởng cơ quan ngang Sở, đồng thời có quyền kiến nghị với UBND tỉnh, cơ quan chuyên môn về những vấn đề vượt quá thẩm quyền giải quyết hoặc liên quan đến quyền lợi của Nhân dân. Như vậy, chất vấn và kiến nghị không chỉ là quyền của đại biểu, mà còn là cơ chế hiến định để đảm bảo HĐND tỉnh thực hiện chức năng giám sát và đại diện ý chí, nguyện vọng của cử tri. Vai trò của hai quyền này rất rõ ràng: trước hết, quyền chất vấn buộc các lãnh đạo UBND, Tòa án và VKSND phải trực tiếp giải trình trước hội trường HĐND, giúp làm sáng tỏ trách nhiệm, khuyến nghị điều chỉnh chính sách và ngăn ngừa sai sót, tiêu cực. Thứ hai, quyền kiến nghị cho phép đại biểu chuyển phản ánh của cử tri đến UBND, TAND, VKSND. Nhờ đó, ý kiến của Nhân dân được lắng nghe, ghi nhận chính thức và giải quyết theo quy định pháp luật. Hai quyền này góp phần hình thành nguyên tắc “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra”, đồng thời xây dựng cơ chế giám sát chặt chẽ, tránh việc “nói suông, làm ngơ”.

Trong dự thảo sửa đổi Hiến pháp lần này, Ban soạn thảo đề xuất bãi bỏ quyền chất vấn của đại biểu HĐND cấp tỉnh đối với Chánh án TAND và Viện trưởng VKSND cấp tỉnh, chỉ giữ lại quyền kiến nghị. Hai lý do chính được Ban soạn thảo đưa ra là: theo chủ trương sắp xếp lại đơn vị hành chính cấp huyện, các TAND và VKSND cấp khu vực sẽ được thành lập để thay thế, nên không còn HĐND cấp huyện để thực hiện quyền chất vấn; và dù không có quyền chất vấn, HĐND cấp tỉnh vẫn có thể giám sát chung về tuân thủ pháp luật của các cơ quan tư pháp và được quyền kiến nghị với các cơ quan liên quan. Tuy nhiên, những lý do này chưa đủ thuyết phục và có thể dẫn đến hệ lụy nghiêm trọng. Nếu loại bỏ quyền chất vấn, HĐND tỉnh sẽ mất kênh giám sát trực tiếp hoạt động tố tụng và xét xử tại địa phương. Trong khi đó, TAND và VKSND cấp tỉnh vẫn tồn tại và tiếp tục giải quyết nhiều vụ án phát sinh ở địa phương. Cử tri và đại biểu HĐND cấp tỉnh vẫn cần có thẩm quyền yêu cầu Chánh án, Viện trưởng giải trình trực tiếp để bảo vệ quyền lợi và lợi ích hợp pháp của người dân.

Trước mắt, việc loại bỏ quyền chất vấn của đại biểu HĐND cấp tỉnh đối với Chánh án TAND và Viện trưởng VKSND cấp tỉnh sẽ gián đoạn kênh thông tin giữa cử tri – đại biểu – cơ quan tư pháp. Cử tri không có cơ hội được giải thích thỏa đáng khi gặp tranh chấp tố tụng, tranh chấp dân sự hoặc tranh cãi về quyền lợi. Khi cơ quan tư pháp không bị chất vấn công khai, dễ né tránh trách nhiệm, dẫn đến án tồn đọng kéo dài, vi phạm quyền công dân, giảm lòng tin vào công lý. Về lâu dài, mất cân đối quyền lực tại địa phương có thể hình thành tình trạng cơ quan tư pháp “miễn nhiễm” trước kiểm soát của HĐND. Nếu HĐND tỉnh không thể chất vấn Chánh án, Viện trưởng, hai cơ quan này sẽ chịu ít áp lực giải trình, dễ lạm dụng quyền lực tố tụng như kéo dài thời gian giải quyết án, né trách nhiệm, ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền lợi người dân. Đồng thời, HĐND tỉnh sẽ giảm vai trò của mình, dẫn đến cử tri mất niềm tin khi đại biểu do mình bầu ra không thể lên tiếng bảo vệ quyền lợi cho họ.

Chất vấn và kiến nghị là hai công cụ giám sát có vai trò bổ trợ, nhưng khác nhau về bản chất: chất vấn là hình thức đối thoại công khai tại kỳ họp HĐND, buộc người bị chất vấn phải trực tiếp xuất hiện, trả lời vấn đề của đại biểu và cử tri. Nó mang tính đối chất cao, tạo áp lực trách nhiệm ngay lập tức, thúc đẩy người trả lời cam kết khắc phục sai sót, giải trình minh bạch. Kiến nghị thường thực hiện qua văn bản, không yêu cầu phải trả lời trực tiếp tại hội trường và không mang tính “đối chất”. Quyền kiến nghị tuy đóng vai trò quan trọng trong việc chuyển tải ý kiến cử tri, nhưng không thể thay thế hoàn toàn chức năng giám sát trực tiếp, minh bạch của quyền chất vấn. Nếu chỉ áp dụng hình thức kiến nghị, HĐND cấp tỉnh sẽ thiếu công cụ mạnh để yêu cầu Chánh án TAND, Viện trưởng VKSND cấp tỉnh giải trình về các vụ án tồn đọng, tranh chấp dân sự, vi phạm tố tụng hoặc các vấn đề an ninh, trật tự, v.v. Nhiều tình huống cấp bách cần đối thoại trực tiếp, đồng thời ghi âm, ghi hình và lưu trữ biên bản chất vấn để phục vụ giám sát sau này; điều này chỉ thực hiện được khi còn quyền chất vấn. Thực tiễn giám sát tại nhiều địa phương cho thấy, nhờ quyền chất vấn, HĐND cấp tỉnh đã thúc đẩy UBND và cơ quan tư pháp khắc phục kịp thời các tồn tại như: giảm tỉ lệ án tồn đọng, xử lý nhanh các vụ việc sai phạm về đất đai, giải quyết điểm nóng liên quan khiếu kiện..vv. Do đó, quyền chất vấn không chỉ mang tính hình thức mà còn tạo động lực cải thiện hiệu quả quản lý, tăng cường trách nhiệm giải trình của người đứng đầu cơ quan hành pháp, tư pháp địa phương.

Về việc không tổ chức đơn vị hành chính cấp huyện, mặc dù các TAND và VKSND được tổ chức theo cấp khu vực (liên huyện) nhưng vẫn tiếp tục thực hiện nhiệm vụ xét xử và kiểm sát ở địa phương, chịu sự lãnh đạo, chỉ đạo trực tiếp của TAND cấp tỉnh và VKSND cấp tỉnh. TAND và VKSND cấp tỉnh không bị giải thể khi sắp xếp đơn vị hành chính, mà chỉ điều chỉnh phạm vi tổ chức, hoạt động, vẫn tiếp tục tồn tại và thực hiện nhiệm vụ tố tụng địa phương. Do đó, việc không cho đại biểu HĐND cấp tỉnh chất vấn Chánh án, Viện trưởng sẽ tạo ra “khoảng trống” giám sát đối với chính các cơ quan này. Từ góc độ pháp lý, khi sắp xếp lại, cơ quan TAND, VKSND cấp tỉnh không tự động giải thể; quyền giám sát cần được duy trì để tránh tình trạng “miễn nhiễm” trách nhiệm của cơ quan tư pháp.

Quy định số 189-QĐ/TW ngày 08/10/2024 của Bộ Chính trị về kiểm soát quyền lực, phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong quản lý, sử dụng tài chính, tài sản công nhấn mạnh: “Kết hợp chặt chẽ, hiệu quả các cơ chế kiểm tra, giám sát, kiểm soát quyền lực nhà nước; thực hiện đúng nguyên tắc tập trung dân chủ, trách nhiệm giải trình, công khai, minh bạch trong từng cơ quan nhà nước.” Việc loại bỏ một kênh giám sát dân chủ quan trọng như quyền chất vấn của đại biểu HĐND cấp tỉnh sẽ đi ngược với các nguyên tắc này. Nếu chỉ còn kiến nghị, cử tri không có điều kiện giám sát quá trình trả lời. Đồng thời, giảm trách nhiệm giải trình khi người đứng đầu cơ quan tư pháp chỉ phải trả lời văn bản, không chịu sức ép bàn luận công khai trước đại biểu và cử tri, dễ dẫn đến việc né tránh, trả lời chung chung hoặc chậm trễ trong giải quyết vụ việc.

Từ các phân tích trên, việc sửa đổi Hiến pháp lần này cần giữ nguyên quyền chất vấn và quyền kiến nghị tại điều khoản hiến định. Quyền chất vấn và quyền kiến nghị của đại biểu HĐND cấp tỉnh là trụ cột để bảo đảm tính đại diện và giám sát, giúp xây dựng một chính quyền minh bạch, trách nhiệm, liêm chính và có hiệu lực. Đặc biệt, quyền chất vấn Chánh án TAND và Viện trưởng VKSND cấp tỉnh là minh chứng rõ nét cho khả năng giám sát tư pháp ở cấp tỉnh. Việc thu hẹp hoặc giới hạn hai quyền này không chỉ làm giảm hiệu quả giám sát mà còn ảnh hưởng tiêu cực đến niềm tin của Nhân dân vào thiết chế dân cử và công lý.

Bài: Ngọc Phong